Selasa, 27 Maret 2018

Serat Wedhatama Pupuh Sinom

Cakepan lan Tegesipun Pupuh Sinom

1
Nuladha laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Niru tumindak ingkang utama/ sae
tumrapipun tiyang ing Tanah Jawi
Ratu saking Nagari Mataram
Panembahan Senapati
saestu ngupaya
ngirangi hawa lan nepsu
kanthi cara tapa brata (prihatin)
ing wekdal siyang dalu
tansah ngupaya tentremipun tiyang kathah.
Contohlah perilaku utama
bagi kalangan orang Jawa
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram)
Panembahan Senapati
yang tekun
mengurangi hawa nafsu
dengan jalan prihatin (bertapa)
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang).


2
Samangsane pasamuan,
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lalana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Ing saben pakumpulan
ngupaya sipat mangertosi
ing saben wonten wekdal
wekdal ingkang longgar
ngumbara kangge tapa
nggayuh nugraha kauripan
remen (ngantos kanyut) ing eninging ati
tansah prihatin
tetep tansah nyegah dhahar (pasa) lan sare.
Dalam setiap pergaulan,
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.


3
Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing sopana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahya dyatmika
Saben tindak saking dalem (istana)
ngumbara menyang papan ingkang sepi
ngudi  ilmu ingkang langkung inggil
supados langkung trawaca menapa ancas kauripan
tekading ati kangge ngupaya
mbudidaya budi pakarti
ngupaya welas asih
ing tepinipun samodra
kiyating tapa ndadosaken nampi wahyu saking Gusti.
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana)
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu)
menghirup tingginya ilmu
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih
ditepinya samudra
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).


4
Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel nggayun nggegana
Umara merek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Mangertosi sedaya isinipun samodra
sedaya sampun dipuntindaki
cetha indranipun
dipungegem sagegeman mawon saged
dados ratu (panguwasa)
ing Kanjeng Ratu Kidul (Tanah Jawi iring Kidul)
mesat nggayuh langit
sowan kanthi raos urmat
marang ratu Mataram.
Memahami kekuasaan di dalam samodra
seluruhnya sudah dijelajahi
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi
berhasil berkuasa,
Kangjeng Ratu Kidul
Naik menggapai awang-awang
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat
kepada Raja Mataram.

5
Dahat denira aminta
Sipeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing pasaban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Nyuwun kanthi sanget
supados dipunakeni dados kanca, abdi panjenenganipun
ing papan ngumbara saben sepi
Panembahan sumadya
kanthi prajanjen tinamtu
pikajenganipun naming nyenyuwun
pangestu ing tapa
bebasan tekenan janggut lan mlahpah ngagem jaja (ngantos rekaos).
Memohon dengan sangat lah beliau
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi
kehendak yang sudah digariskan
harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa
meski ibarat sampai melata (dengan susah payah).


6
Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
Prajanjen ingkang minulya
kagem sedaya tedhak turunipun ing benjang
mekaten keturunan tiyang luhur
yen kersa ngasah kanthi sanget budinipun
ndadosaken cepet kasil
menapa pikajenganipun
Ratu saking Mataram
nugrahanipun bakal tumurun ngantos samangke
ing sedaya keturunanipun saged nggadhawi kawibawan.
Perjanjian sangat mulia
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari
Begitulah seluruh keturunan orang luhur
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil
apa yang diharapkan
orang besar Mataram
anugerahnya hingga kelak dapat mengalir
di seluruh darah keturunannya, dapat memiliki wibawa.

7
Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan lyan trahing Senapati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetahipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Nguwasani Tanah Jawi
ingkang dados Ratu
satruya ingkang kondhang
Boten sanes inggih keturunan Senapati.
Menika pantes ugi
dipuntiru lelabuhanipun
ing sasagedipun sampeyan
dipunterapaken ngantos samangke
senajan boten saged persis kados tiyang jaman kina.
Menguasai tanah Jawa (Nusantara)
yang menjadi raja (pemimpin)
satria sakti termasyhur
tak lain keturunan Senopati
hal ini pantas pula
sebagai tauladan budi pekertinya
sebisamu
terapkan di zaman nanti
walaupun tidak bisa persis sama seperti di masa silam.


8
Lowung kalamun tinimbang
ngaurip tanpa prihatin
nanging ta ing jaman mangkya
pra mudha kang den karemi
manulad nelad nabi
nayakengrat Gusti rasul
anggung ginawe umbag
saben seba mampir masjid
ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat
Langkung sae tinimbang
gesang tanpa prihatin
nanging ing jaman mangke
para mudha ingkang dipunremeni
niru-niru tumindak Nabi
Nabi utusan Gusti
umuk dipunagung-agungaken
saben mlampah dhateng mesjid
ngajengaken mandhapipunmukjizat drajat (dipunurmati).
Mending bila dibanding
orang hidup tanpa prihatin
namun di masa yang akan datang (masa kini)
yang digemari anak muda
meniru-niru nabi
rasul utusan Tuhan
yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri
setiap akan bekerja singgah dulu di masjid
mengharap mukjizat agar mendapat derajat (naik pangkat).

9
Anggung anggubel sarengat
saringane tan den wruhi
dalil dalaning ijemak
kiyase nora mikani
ketungkul mungkul sami
bengkrakan mring masjid agung
kalamun maca kutbah
lelagone dandanggendis
swara arum ngumandhang cengkok palaran
Namung paham sarengat ing kulit mawon
hakikatipun boten dipunmangertosi
kawruh kangge mangertosi makna
tutuladhanipun boten mangertosi
sami boten nglegewa/ sadhar
tumindakipun leluwihan ing mesjid Agung
menawi maos khutbah
wiramanipun nengsemaken ati
swanten sae kados palaran.
Hanya memahami sariat (kulitnya) saja
 sedangkan hakekatnya tidak dikuasai
Pengetahuan untuk memahami makna
dan suri tauladan tidaklah mumpuni
Mereka lupa diri, (tidak sadar)
bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,
Bila membaca khotbah
berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati),
suara merdu bergema gaya palaran (lantang bertubi-tubi).

10
Lamun sira paksa nulad
Tuladhaning Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan betah kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithik bae wus cukup
Aywa guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat
Menawi sampeyan meksa niru
nuladha kanjeng Nabi
o, menika katebihen panjangkah
watakipun boten dangu
dene sampeyan tiyang Jawi
sekedhik mawon sampun cekap
sampun ngantos aleman (pengin dipunpuji)
nuladha sami kaliyan ilmu fikih
nanging menawi saged, estu wonten kalodhangan pikantuk rahmat.
Jika kamu memaksa meniru
tingkah laku `Kanjeng Nabi
Oh, nak terlalu naif
biasanya tak akan betah nak
karena kamu itu orang jawa
sedikit saja sudah cukup
janganlah sekedar mencari sanjungan
mencontoh-contoh mengikuti fiqih
apabila mampu memang ada harapan mendapat rahmat.

11
Nanging enak ngupa boga
reh ne ta tinitah langip
apata suweting nata
tani tanapi agrami
mangkono mungguh mami
padune wong dahat cubluk
durung wruh cara Arab
jawaku wae tan ngenting
parandene paripaksa mulang putra
Nanging saenipun pados nafkah
amargi kita kaciptaaken lemah
menapa badhe ngabdi marang raja?
dados tani, utawi dagang
mekaten miturut kula
amargi saking bodhonipun
dereng mangerots cara Arab
tatacara jiwa mawon boten mangertos
nanging meksa ndhidhik putra.
Tetapi seyogyanya mencari nafkah
karena diciptakan sebagai makhluk lemah
apakah mau mengabdi kepada raja
bercocok tanam atau berdagang
begitulah menurut pemahamanku
sebagai orang yang sangat bodoh
belum paham cara Arab
tata cara jawa saja tidak mengerti
namun memaksa diri mendidik anak.

12
Saking duk maksih taruna
sadhela wus anglakoni
aberag marang agama
maguru anggering kaji
sawadine tyas mami
banget wedine ing mbesuk
pranatan ngakir jaman
tan tutug kaselak ngabdi
nora kober sembahyang gya tinimbalan
Amargi nalika taksih mudha
cepet-cepet (kecepeten) nyinau
nyaket marang agama
maguru marang ingkang sampun kaji
mila ingkang kapedhem ing ati
ajrih sanget ing benjing
tatanan akhir jaman
boten rampung keselak ngabdi
boten kober sholat (ngibadah) sampun pejah.
Dikarenakan waktu masih muda
keburu menempuh
belajar pada agama
berguru menimba ilmu pada yang haji
maka yang terpendam dalam hatiku
menjadi sangat takut akan hari kemudian
keadaan di akhir zaman
tidak tuntas keburu “mengabdi”
tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.

13
Marang ingkang asung pangan
yen kesuwen den dukani
abubrah kawur tyas ingwang
lir kiyamat saben ari
bot Allah apa gusti
tambuh tambuh solahingsun
lawas lawas nggraita
rehne ta suta priyayi
yen mamriha dadi kaum temah nistha
Marang ingkang maringi tetedhan
menawi kadangon dipundukani
dados boten karuwan raosipun
kados kiyamat saben dinten
abot Allah menapa Gusti
boten mantep tumindak kula
dangu-dangu mikiraken
amargi keturunan priyayi
menawi kepengin dados rakyat biasa, malah nistha
Kepada yang memberi makan
jika kelamaan dimarahi
menjadi kacau balau perasaanku
seperti kiyamat saban hari
berat “Allah” atau “gusti”
bimbanglah sikapku
lama-lama berfikir
karena anak turun priyayi
bila ingin jadi rakyat biasa (kaum) dapatlah nista.

14
Tuwin ketip suragama
pan ingsun nora winaris
angur baya ngantepana
pranatan wajibing urip
lampahan angluluri
aluraning pra luluhur
kuna kumunanira
kongsi tumekeng samangkin
kikisane tan lyan amung ngupa boga
Mekaten ugi dados pangurus agama
Amargi kula boten keturunanipun
Langkung sae ngantepi
Aturan kuwajiban gesang
Nglampahi paugeran
Warisan leluhur
Saking jaman riyin (kina)
Ngantos dumugi samangke
Boten sanes namung pados nafkah.
Begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah agama
karena aku bukanlah keturunannya,
lebih baik memegang teguh
aturan dan kewajiban hidup
menjalankan pedoman hidup
warisan leluhur
dari zaman dahulu kala
hingga kelak kemudian hari.
ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.

15
Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arti, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Lepatipun piyambak ingkang boten mangertosi
paugeran/ aturan kauripan (supados mulya)
gesang ing tigang prakawis
kaluhuran (kakuwasaan), arta (kemakmuran), lan kawruh.
Yen boten saged nggadhahi salah setunggal
saking tiga-tiganipun
dados manungsa ingkang paling rugi
kados ajinipun ron jati garing
manggihi nelangsa ing sapanjang margi
Salahnya sendiri yang tidak mengerti
Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya
hidup dengan tiga perkara
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga ilmu pengetahuan.
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu
habis lah harga diri manusia
seperti harga daun jati kering
akhirnya mendapatlah derita jadi pengemis dan terlunta.

16
Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekse saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Ingkang sampun mangertos tatacaranipun
Nerapaken ajaran ingkang mulya/ luhur
Yen kasil mrasuk ing jiwa
Bakal mirsani tanpa alangan
Ingkang ngalangi kasingkir
Kabuka rasa ingkang samar
Katingal sedaya cakrawala
Ingkang tanpa tepi/ wates
Menika ingkang dipunsebat “Tapaking Hyang Suksma”.
Yang sudah paham tata caranya,
Menghayati ajaran utama,
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,
akan melihat tanpa penghalang,
Yang menghalangi tersingkir,
Terbukalah rasa sayup menggema.
Tampaklah seluruh cakrawala,
Sepi tiada bertepi,
Yakni disebut “tapa tapaking Hyang Sukma”.

17
Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Ngasah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Mekaten tiyang ingkang utama
remen nambah ibadah ing alam sepi
ing saben-saben wekdal
ngladhepaken lan ngresiki budi
ing lahiripun dipuntetepi
sipat kasatriyanipun
sopan santun sarta andhap asor
pinter nyenengaken atinipun tiyang kathah
inggih menika ingkang dipunsebattiyang ingkang remen nyaketaken marang agama.
Demikianlah manusia utama
gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu)
di saat-saat tertentu
mempertajam dan membersihkan budi
bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria
berbuat susila rendah hati
pandai menyejukkan hati pada sesama
itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.

18
Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kekekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamuncunge mring makripat
Ing jaman mangke boten mekaten
sipatipun para mudha
yen pikantuk pitedah ingkang nyata
boten dipunlampahi
namung nuruti pikajenganipun piyambak
ingkang langkung sepuh malah dipunajari
kanthi ngandelaken ilmunipun piyambak
ingkang gurunipun dipunanggep paling pinter
sarta sampun nguwasi makrifat.
Di zaman kelak tiada demikian
sikap anak muda
bila mendapat petunjuk nyata
tidak pernah dijalani
Lalu hanya menuruti kehendaknya
Kakeknya akan diajari
dengan mengandalkan gurunya
yang dianggap pandita negara yang pandai
serta sudah menguasai makrifat.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar