Cakepan
lan Tegesipun Pupuh Sinom
1
Nuladha laku
utama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Tumraping wong tanah Jawi
Wong agung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan nepsu
Pinesu tapa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amamangun karyenak tyasing sasama
Niru
tumindak ingkang utama/ sae
tumrapipun
tiyang ing Tanah Jawi
Ratu saking
Nagari Mataram
Panembahan
Senapati
saestu ngupaya
ngirangi hawa
lan nepsu
kanthi cara tapa
brata (prihatin)
ing wekdal
siyang dalu
tansah ngupaya
tentremipun tiyang kathah.
Contohlah perilaku utama
bagi kalangan orang Jawa
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram)
Panembahan Senapati
yang tekun
mengurangi hawa nafsu
dengan jalan prihatin (bertapa)
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang).
bagi kalangan orang Jawa
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram)
Panembahan Senapati
yang tekun
mengurangi hawa nafsu
dengan jalan prihatin (bertapa)
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama (kasih sayang).
2
Samangsane pasamuan,
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lalana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Samangsane pasamuan,
Mamangun marta martani
Sinambi ing saben mangsa
Kala-kalaning ngasepi
Lalana teka-teki
Nggayuh geyonganing kayun
Kayungyun eninging tyas
Sanityasa pinrihatin
Pungguh panggah cegah dhahar lawan guling
Ing
saben pakumpulan
ngupaya sipat
mangertosi
ing saben wonten
wekdal
wekdal ingkang
longgar
ngumbara kangge
tapa
nggayuh nugraha
kauripan
remen (ngantos
kanyut) ing eninging ati
tansah prihatin
tetep tansah
nyegah dhahar (pasa) lan sare.
Dalam setiap
pergaulan,
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.
3
Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing sopana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahya dyatmika
Saben mendra saking wisma
Lelana laladan sepi
Ngisep sepuhing sopana
Mrih pana pranaweng kapti
Tis-tising tyas marsudi
Mardawaning budya tulus
Mesu reh kasudarman
Neng tepining jalanidhi
Sruning brata kataman wahya dyatmika
Saben tindak
saking dalem (istana)
ngumbara menyang
papan ingkang sepi
ngudi ilmu ingkang langkung inggil
supados langkung
trawaca menapa ancas kauripan
tekading ati
kangge ngupaya
mbudidaya budi
pakarti
ngupaya welas
asih
ing tepinipun
samodra
kiyating tapa
ndadosaken nampi wahyu saking Gusti.
Setiap
mengembara meninggalkan rumah (istana)
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu)
menghirup tingginya ilmu
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih
ditepinya samudra
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu)
menghirup tingginya ilmu
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih
ditepinya samudra
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang sejati).
4
Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel nggayun nggegana
Umara merek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Wikan wengkoning samodra
Kederan wus den ideri
Kinemat kamot ing driya
Rinegem sagegem dadi
Dumadya angratoni
Neng Kangjeng Ratu Kidul
Ndedel nggayun nggegana
Umara merek maripih
Sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda
Mangertosi
sedaya isinipun samodra
sedaya sampun
dipuntindaki
cetha indranipun
dipungegem
sagegeman mawon saged
dados ratu
(panguwasa)
ing Kanjeng Ratu
Kidul (Tanah Jawi iring Kidul)
mesat nggayuh
langit
sowan kanthi
raos urmat
marang ratu
Mataram.
Memahami
kekuasaan di dalam samodra
seluruhnya sudah
dijelajahi
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi
berhasil
berkuasa,
Kangjeng Ratu Kidul
Naik menggapai awang-awang
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat
kepada Raja Mataram.
5
Kangjeng Ratu Kidul
Naik menggapai awang-awang
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat
kepada Raja Mataram.
5
Dahat denira aminta
Sipeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing pasaban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Sipeket pangkat kanthi
Jroning alam palimunan
Ing pasaban saben sepi
Sumanggem anyanggemi
Ing karsa kang wus tinamtu
Pamrihe mung aminta
Supangate teki-teki
Nora ketang teken janggut suku jaja
Nyuwun
kanthi sanget
supados
dipunakeni dados kanca, abdi panjenenganipun
ing
papan ngumbara saben sepi
Panembahan
sumadya
kanthi
prajanjen tinamtu
pikajenganipun
naming nyenyuwun
pangestu
ing tapa
bebasan
tekenan janggut lan mlahpah ngagem jaja (ngantos rekaos).
Memohon dengan
sangat lah beliau
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi
kehendak yang sudah digariskan
harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa
meski ibarat sampai melata (dengan susah payah).
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi
kehendak yang sudah digariskan
harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa
meski ibarat sampai melata (dengan susah payah).
6
Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
Prajanjine abipraya
Saturun-turune wuri
Mangkono trahing awirya
Yen amasah mesu budi
Dumadya glis dumugi
Iya ing sakarsanipun
Wong Agung Ngeksiganda
Nugrahane prapteng mangkin
Trah tumerah darahe padha wibawa
Prajanjen
ingkang minulya
kagem sedaya
tedhak turunipun ing benjang
mekaten
keturunan tiyang luhur
yen kersa ngasah
kanthi sanget budinipun
ndadosaken cepet
kasil
menapa
pikajenganipun
Ratu saking
Mataram
nugrahanipun
bakal tumurun ngantos samangke
ing sedaya
keturunanipun saged nggadhawi kawibawan.
Perjanjian
sangat mulia
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari
Begitulah seluruh keturunan orang luhur
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil
apa yang diharapkan
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari
Begitulah seluruh keturunan orang luhur
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil
apa yang diharapkan
orang besar
Mataram
anugerahnya
hingga kelak dapat mengalir
di seluruh darah
keturunannya, dapat memiliki wibawa.
7
Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan lyan trahing Senapati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetahipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Ambawani tanah Jawa
Kang padha jemuneng aji
Satriya dibya sumbaga
Tan lyan trahing Senapati
Pan iku pantes ugi
Tinulad labetahipun
Ing sakuwasanira
Enake lan jaman mangkin
Sayektine tan bisa ngepleki kuna
Nguwasani Tanah
Jawi
ingkang dados
Ratu
satruya ingkang
kondhang
Boten sanes
inggih keturunan Senapati.
Menika pantes
ugi
dipuntiru
lelabuhanipun
ing sasagedipun
sampeyan
dipunterapaken
ngantos samangke
senajan boten
saged persis kados tiyang jaman kina.
Menguasai tanah
Jawa (Nusantara)
yang menjadi raja (pemimpin)
satria sakti termasyhur
tak lain keturunan Senopati
hal ini pantas pula
sebagai tauladan budi pekertinya
sebisamu
yang menjadi raja (pemimpin)
satria sakti termasyhur
tak lain keturunan Senopati
hal ini pantas pula
sebagai tauladan budi pekertinya
sebisamu
terapkan di
zaman nanti
walaupun tidak bisa persis sama seperti di masa silam.
walaupun tidak bisa persis sama seperti di masa silam.
8
Lowung kalamun tinimbang
ngaurip tanpa prihatin
nanging ta ing jaman mangkya
pra mudha kang den karemi
manulad nelad nabi
nayakengrat Gusti rasul
anggung ginawe umbag
saben seba mampir masjid
ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat
Langkung sae
tinimbang
gesang tanpa
prihatin
nanging ing
jaman mangke
para mudha
ingkang dipunremeni
niru-niru
tumindak Nabi
Nabi utusan
Gusti
umuk dipunagung-agungaken
saben mlampah
dhateng mesjid
ngajengaken mandhapipunmukjizat
drajat (dipunurmati).
Mending bila dibanding
orang hidup tanpa prihatin
namun di masa yang akan datang (masa
kini)
yang digemari anak muda
meniru-niru nabi
rasul utusan Tuhan
yang hanya dipakai untuk menyombongkan
diri
setiap akan bekerja singgah dulu di
masjid
mengharap mukjizat agar mendapat derajat
(naik pangkat).
9
Anggung anggubel sarengat
saringane tan den wruhi
dalil dalaning ijemak
kiyase nora mikani
ketungkul mungkul sami
bengkrakan mring masjid agung
kalamun maca kutbah
lelagone dandanggendis
swara arum ngumandhang cengkok palaran
Namung paham
sarengat ing kulit mawon
hakikatipun
boten dipunmangertosi
kawruh kangge
mangertosi makna
tutuladhanipun
boten mangertosi
sami boten
nglegewa/ sadhar
tumindakipun
leluwihan ing mesjid Agung
menawi maos
khutbah
wiramanipun
nengsemaken ati
swanten sae
kados palaran.
Hanya memahami sariat (kulitnya) saja
sedangkan hakekatnya tidak dikuasai
Pengetahuan untuk memahami makna
dan suri tauladan tidaklah mumpuni
Mereka lupa diri, (tidak sadar)
bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,
Bila membaca khotbah
berirama gaya dandanggula (menghanyutkan
hati),
suara merdu bergema gaya palaran
(lantang bertubi-tubi).
10
Lamun sira paksa nulad
Tuladhaning Kangjeng Nabi
O, ngger kadohan panjangkah
Wateke tan betah kaki
Rehne ta sira Jawi
Sathithik bae wus cukup
Aywa guru aleman
Nelad kas ngepleki pekih
Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat
Menawi sampeyan
meksa niru
nuladha kanjeng
Nabi
o, menika katebihen
panjangkah
watakipun boten
dangu
dene sampeyan
tiyang Jawi
sekedhik mawon
sampun cekap
sampun ngantos
aleman (pengin dipunpuji)
nuladha sami
kaliyan ilmu fikih
nanging menawi
saged, estu wonten kalodhangan pikantuk rahmat.
Jika kamu memaksa meniru
tingkah laku `Kanjeng Nabi
Oh, nak terlalu naif
biasanya tak akan betah nak
karena kamu itu orang jawa
sedikit saja sudah cukup
janganlah sekedar mencari sanjungan
mencontoh-contoh mengikuti fiqih
apabila mampu memang ada harapan
mendapat rahmat.
11
Nanging enak ngupa boga
reh ne ta tinitah langip
apata suweting nata
tani tanapi agrami
mangkono mungguh mami
padune wong dahat cubluk
durung wruh cara Arab
jawaku wae tan ngenting
parandene paripaksa mulang putra
Nanging saenipun
pados nafkah
amargi kita
kaciptaaken lemah
menapa badhe
ngabdi marang raja?
dados tani,
utawi dagang
mekaten miturut
kula
amargi saking
bodhonipun
dereng mangerots
cara Arab
tatacara jiwa
mawon boten mangertos
nanging meksa
ndhidhik putra.
Tetapi seyogyanya mencari nafkah
karena diciptakan sebagai makhluk lemah
apakah mau mengabdi kepada raja
bercocok tanam atau berdagang
begitulah menurut pemahamanku
sebagai orang yang sangat bodoh
belum paham cara Arab
tata cara jawa saja tidak mengerti
namun memaksa diri mendidik anak.
12
Saking duk maksih taruna
sadhela wus anglakoni
aberag marang agama
maguru anggering kaji
sawadine tyas mami
banget wedine ing mbesuk
pranatan ngakir jaman
tan tutug kaselak ngabdi
nora kober sembahyang gya tinimbalan
Amargi nalika
taksih mudha
cepet-cepet
(kecepeten) nyinau
nyaket marang
agama
maguru marang
ingkang sampun kaji
mila ingkang
kapedhem ing ati
ajrih sanget ing
benjing
tatanan akhir
jaman
boten rampung
keselak ngabdi
boten kober
sholat (ngibadah) sampun pejah.
Dikarenakan waktu masih muda
keburu menempuh
belajar pada agama
berguru menimba ilmu pada yang haji
maka yang terpendam dalam hatiku
menjadi sangat takut akan hari kemudian
keadaan di akhir zaman
tidak tuntas keburu “mengabdi”
tidak sempat sembahyang terlanjur
dipanggil.
13
Marang ingkang asung pangan
yen kesuwen den dukani
abubrah kawur tyas ingwang
lir kiyamat saben ari
bot Allah apa gusti
tambuh tambuh solahingsun
lawas lawas nggraita
rehne ta suta priyayi
yen mamriha dadi kaum temah nistha
Marang ingkang
maringi tetedhan
menawi kadangon
dipundukani
dados boten
karuwan raosipun
kados kiyamat
saben dinten
abot Allah
menapa Gusti
boten mantep
tumindak kula
dangu-dangu
mikiraken
amargi keturunan
priyayi
menawi kepengin
dados rakyat biasa, malah nistha
Kepada yang memberi makan
jika kelamaan dimarahi
menjadi kacau balau perasaanku
seperti kiyamat saban hari
berat “Allah” atau “gusti”
bimbanglah sikapku
lama-lama berfikir
karena anak turun priyayi
bila ingin jadi rakyat biasa (kaum)
dapatlah nista.
14
Tuwin ketip suragama
pan ingsun nora winaris
angur baya ngantepana
pranatan wajibing urip
lampahan angluluri
aluraning pra luluhur
kuna kumunanira
kongsi tumekeng samangkin
kikisane tan lyan amung ngupa boga
Mekaten ugi dados
pangurus agama
Amargi kula boten
keturunanipun
Langkung sae
ngantepi
Aturan kuwajiban
gesang
Nglampahi paugeran
Warisan leluhur
Saking jaman
riyin (kina)
Ngantos dumugi
samangke
Boten sanes namung
pados nafkah.
Begitu pula jika aku menjadi pengurus
dan juru dakwah agama
karena aku bukanlah keturunannya,
lebih baik memegang teguh
aturan dan kewajiban hidup
menjalankan pedoman hidup
warisan leluhur
dari zaman dahulu kala
hingga kelak kemudian hari.
ujungnya tidak lain hanyalah mencari
nafkah.
15
Bonggan kang tan mrelokena
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arti, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Mungguh ugering ngaurip
Uripe lan tri prakara
Wirya, arti, tri winasis
Kalamun kongsi sepi
Saka wilangan tetelu
Telas tilasing janma
Aji godhong jati aking
Temah papa papariman ngulandara
Lepatipun
piyambak ingkang boten mangertosi
paugeran/
aturan kauripan (supados mulya)
gesang
ing tigang prakawis
kaluhuran
(kakuwasaan), arta (kemakmuran), lan kawruh.
Yen
boten saged nggadhahi salah setunggal
saking
tiga-tiganipun
dados
manungsa ingkang paling rugi
kados
ajinipun ron jati garing
manggihi
nelangsa ing sapanjang margi
Salahnya sendiri
yang tidak mengerti
Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya
hidup dengan tiga perkara
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga ilmu pengetahuan.
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu
habis lah harga diri manusia
seperti harga daun jati kering
Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya
hidup dengan tiga perkara
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga ilmu pengetahuan.
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu
habis lah harga diri manusia
seperti harga daun jati kering
akhirnya
mendapatlah derita jadi pengemis dan terlunta.
16
16
Kang wus waspada ing patrap
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekse saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Mangayut ayat winasis
Wasana wosing jiwangga
Melok tanpa aling-aling
Kang ngalingi kaliling
Wenganing rasa tumlawung
Kekse saliring jaman
Angelangut tanpa tepi
Yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma
Ingkang
sampun mangertos tatacaranipun
Nerapaken
ajaran ingkang mulya/ luhur
Yen
kasil mrasuk ing jiwa
Bakal
mirsani tanpa alangan
Ingkang
ngalangi kasingkir
Kabuka
rasa ingkang samar
Katingal
sedaya cakrawala
Ingkang
tanpa tepi/ wates
Menika
ingkang dipunsebat “Tapaking Hyang Suksma”.
Yang sudah paham
tata caranya,
Menghayati ajaran utama,
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,
akan melihat tanpa penghalang,
Yang menghalangi tersingkir,
Terbukalah rasa sayup menggema.
Tampaklah seluruh cakrawala,
Sepi tiada bertepi,
Yakni disebut “tapa tapaking Hyang Sukma”.
17
Menghayati ajaran utama,
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,
akan melihat tanpa penghalang,
Yang menghalangi tersingkir,
Terbukalah rasa sayup menggema.
Tampaklah seluruh cakrawala,
Sepi tiada bertepi,
Yakni disebut “tapa tapaking Hyang Sukma”.
17
Mangkono janma utama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Ngasah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Tuman tumanem ing sepi
Ing saben dina rikala mangsa
Ngasah amamasuh budi
Lahire den tetepi
Ing reh kasatriyanipun
Susila anoraga
Wignya met tyasing sasami
Yeku aran wong barek berag agama
Mekaten
tiyang ingkang utama
remen
nambah ibadah ing alam sepi
ing
saben-saben wekdal
ngladhepaken
lan ngresiki budi
ing
lahiripun dipuntetepi
sipat
kasatriyanipun
sopan
santun sarta andhap asor
pinter
nyenengaken atinipun tiyang kathah
inggih
menika ingkang dipunsebattiyang ingkang remen nyaketaken marang agama.
Demikianlah
manusia utama
gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu)
di saat-saat tertentu
mempertajam dan membersihkan budi
bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria
berbuat susila rendah hati
pandai menyejukkan hati pada sesama
itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.
gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu)
di saat-saat tertentu
mempertajam dan membersihkan budi
bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria
berbuat susila rendah hati
pandai menyejukkan hati pada sesama
itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.
18
Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kekekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamuncunge mring makripat
Arahe para taruni
Yen antuk tuduh kang nyata
Nora pisan den lakoni
Banjur njujurken kapti
Kekekne arsa winuruk
Ngandelken gurumitra
Pandhitane praja sidik
Tur wus manggon pamuncunge mring makripat
Ing
jaman mangke boten mekaten
sipatipun para
mudha
yen pikantuk
pitedah ingkang nyata
boten
dipunlampahi
namung nuruti
pikajenganipun piyambak
ingkang langkung
sepuh malah dipunajari
kanthi
ngandelaken ilmunipun piyambak
ingkang
gurunipun dipunanggep paling pinter
sarta sampun
nguwasi makrifat.
Di zaman kelak
tiada demikian
sikap anak muda
sikap anak muda
bila mendapat
petunjuk nyata
tidak pernah dijalani
Lalu hanya menuruti kehendaknya
Kakeknya akan diajari
dengan mengandalkan gurunya
yang dianggap pandita negara yang pandai
serta sudah menguasai makrifat.
tidak pernah dijalani
Lalu hanya menuruti kehendaknya
Kakeknya akan diajari
dengan mengandalkan gurunya
yang dianggap pandita negara yang pandai
serta sudah menguasai makrifat.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar